Re Alexis is a cycle of large scale paintings by Rinos Stefani which were made from 2018 – 2024. Re Alexis is also a title of a particular painting of the same period. Niki Loizidi, Professor Emeritus in the History of Art, Athens School of FineArts, writes:
An Irrefutable (Apsevdis’) Reading of Ancestral History by Rinos Stefani:
Rinos Stefanis’ latest cycle of works (2012-2021) exposes, I believe, a personal and at the same time collective narrative about Cypriot History: the history that has been officially recorded as a succession of dynasties upon the land of a people that was never blessed with freedom; and the history that has been officially forgotten (such as the unprecedented popular uprising against the Francs in 1426), perhaps because nobody stood – or stands to this day – to gain anything from remembering it. In Stefani’s 1999-2009 period, the tightrope walker, the dancer and the traveller, the three symbolic personae of the artist in search of routes of acquaintance with the past, the present and the future, appear to fuse into an entity of timeless charm and prestige. Stefani has always been a creator with wide open horizons, nurturing a vibrant, friendly curiosity about the way of life and thinking of other civilizations; above all, he has been an artist of profound social and political engagement. But what makes him stand apart from several fellow artists in his native Cyprus is the fact that in a densely narrative composition titled ReAlexis, he brings to the surface one of the most dramatic but also greatly “suppressed” aspects of Cypriot History. And this because the island’s rural people, led by popular hero Alexis, rose for months against the long-standing Frankish rule. It is only right then that Stefani would dedicate to this almost unknown epic one of his most significant works. I personally believe that what he has endeavoured to adumbrate, above all, is the eminent if brief role of simple folk in the historical developments of the time. The history of Cyprus has been regrettably reduced to “reading” a narrative of successive conquests and conquerors from East and West, that ruled with an iron fist in a place destined for permanent slavery. Nevertheless, the historical dimension in the art of Rinos Stefani goes beyond a linear narration of wars and brutal slaughters such as the above mentioned revolutionary uprising of Cypriot farmers against the dynasty of the Francs, also recorded in the chronicle of Leontios Machairas. Stefani sees the historical present through the events of the past; and the past through the painful experiences of the present. For instance, it is not by accident that in the diptych titled ReAlexis the diagonally arranged saw (a major symbol of his work of the past fifteen years) is prominently positioned as indisputable reference on the danger of obliteration, more so on the danger of partition of the island. Still, the greatest allure of the work should be sought in its inventive and equally witty style. While studying the composition, one has the feeling that it encompasses (in both sound and image) the crowds of risen people, the decapitated heads of the revolted slaves, the wailing of the martyrs, the wreathed head of the hero ReAlexis, but also memories from the Turkish invasion of 1974. Perhaps my next statement would seem rather contradictory, on the verge of an oxymoron, but Rinos Stefani’s contemporary – indeed very contemporary – modality is largely inspired from the Byzantine artistic tradition and training. I hold firm in my position that for someone to express themselves in an internationally understandable language, they must above all be well versed in their own language. The inspired assimilation of styles of the Byzantine and post-Byzantine tradition may be discerned across several works of this period, but for reasons I will explain further below, it is particularly discernible in a composition of political-satirical edge titled The Faithful . Depicted on the left side of this daringly designed diptych is the figure of a politician (clad in a suit without trousers); the right side is dominated by the figure of a Bishop, worshipped by various yes-men, bending the knee, tongues hanging from their mouth. In almost the same way and in even more vulgar positions, the faithful adherents “worship” the “popular” politician who is missing his pants. Evidently, the despicable figures of the flatterers that support the two predominant power figures, representatives of politics and the church, are inspired from the exceptional frescoes depicting the damned in many monastery churches in Cyprus, Greece and the broader Orthodox world. Of course, the treatment of such topics is anything but easy: where the artist castigates figures of political and religious power, there lurks the risk of didacticism or easy propaganda which usually tilts to cartooning. Infact, the risk is even greater when the depicted figures invoke familiar personalities of the country’s political and cultural life. Either instinctively or consciously, Stefani has avoided the trap of cartoonist criticism. The question is not the challenge itself but the discovery of the causes that have willed the subversive challenge into being, or still do.
This rich thematic repertoire of the last ten years incorporates motifs and sporadic images conjuring up memories from the artist’s childhood. These motifs, for instance fountains, dry wall masonry, animals and cut trees appear in earlier works too, quite simply because they make up the deepest and most authentic core of Rinos Stefani’s personal fiction. Man Carrying Stones clearly manifests the deep, genuine relation of the artist to the earth and his childhood. The artist himself confesses that when he was 13 he began helping his father with rural tasks and that after plowing he was charged with clearing the area from stones. In this particular composition, the young boy, painted like a shadow, carries an armful of stones that give the impression of being part of his body. Memories of “built” bodies are also traced in the Golden Gate, which by the artist’s own avowal is also inspired from the very specific Byzantine painting of Cyprus. Though critically disposed against the hierarchy of the church, Stefani sets out to tell stories of contemporary tragedies from the history of the island by drawing on primary narratives of the Old Testament such as Abel and Cain, Joachim and Anna meeting at the Golden Gate, or even the biblical myth of the protoplasts which has for centuries served as archetype of the “guilty” drives of Christian humanity. Justly and quite inventively, Stefani interweaves biblical drama such as the story of Abel and Cain with the tragic contemporary consequences of domestic discord but also of the greedy claims of foreigners on the island as in Buffer Zone.
I would like to close this narrative of Stefani’s long journey – which, I’m sure, is far from reaching its end – with a reference on Crawling Man. This composition, like all the others I have discussed so far, is painted with a plain palette of white, grey and black and seems to condense the human peripeteia– actually its present-day state –with simple means but not without sarcastic insinuations: it took some pithecoid mammal millions of years to attain the (proper) posture that would allow him to evolve into a human being; still, today, the man of the technological era essentially resembles a gagged ape surrounded by crawling animals, kneeling anthropoids and bare tree trunks rendered in schematic supplication.
Contemporary art movements that coexist (not by chance) with post-industrialist modernism are particularly sensitive about the damage inflicted upon the natural environment by the “progress”, nowadays leaping progress, of new technologies. However, in spite of the agreeable, often interesting protest of art representatives worldwide, criticisms about the blind and thoughtless destruction of the planet have been restricted to a rather superficial level. Oftentimes, art follows the impressive maneuvers of fashion but in this particular case I would suggest that one can hardly “play” or improvise with a topic that is really about humanity’s self-destruction. After all, not many can boast a genuine contact with nature. The green grassed man, Stefani’s Homo Triticus for the Trauma and Therapy exhibition, was a convincing validation of the artist’s ability to engage with the elements of our natural environment. And this because he is one of only a few artists aware of the beneficial properties but also of the immeasurably catastrophic powers of our surrounding world. I saw him sowing once and in truth he moved as though he were painting.
Μια αψευδής ανάγνωση της προγονικής Ιστορίας από τον Ρήνο Στεφανή
Ο τελευταίος κύκλος του Ρήνου Στεφανή αποκαλύπτει κατά τη γνώμη μου μια προσωπική και ταυτόχρονα συλλογική αφήγηση σχετικά με την Κυπριακή Ιστορία : την Ιστορία που έχει επίσημα γραφτεί ως μια διαδοχή δυναστειών στη γη ενός λαού που ποτέ δεν αξιώθηκε να γνωρίσει τι είδους αγαθό είναι η ελευθερία, και αυτή που έχει επίσημα ξεχαστεί,( όπως ο απαράμιλλος λαϊκός ξεσηκωμός εναντίον των Φράγκων το 1426), ενδεχομένως γιατί κανέναν δεν συνέφερε και δεν συμφέρει να τη θυμάται. Στα έργα της τελευταίας δεκαετίας, ο σχοινοβάτης, ο χορευτής και ο οδοιπόρος, τα τρία συμβολικά προσωπεία του καλλιτέχνη που αναζητά δρόμους γνωριμίας με το παρελθόν, το παρόν και το μέλλον, μοιάζουν να συγχωνεύονται σε μια οντότητα διαχρονικής γοητείας και κύρους. Ο Στεφανή υπήρξε εξαρχής δημιουργός με πολύ ανοιχτούς ορίζοντες, με ζωντανή και φιλική περιέργεια για τον τρόπο ζωής και σκέψης άλλων πολιτισμών και προπάντων, ένας δημιουργός με βαθιά κοινωνική και πολιτική συνείδηση. Εκείνο ωστόσο που τον κάνει να ξεχωρίζει από πολλούς συμπατριώτες ομότεχνούς του είναι το γεγονός ότι σε μια πυκνά αφηγηματική σύνθεσή του που τιτλοφορείται Re Alexis, βγάζει στην επιφάνεια μια από τις πιο δραματικές αλλά και περισσότερο «απωθημένες» πτυχές της Κυπριακής Ιστορίας. Και αυτό γιατί ο αγροτικός λαός της, για μερικούς τουλάχιστον μήνες και υπό την ηγεσία του λαϊκού ήρωα Αλέξη, ξεσηκώθηκε εναντίον της μακρόχρονης κυριαρχίας των Φράγκων. Δικαίως ο ίδιος ο Στεφανή, αφιερώνει στο σχεδόν άγνωστο αυτό έπος, ένα από τα σημαντικότερα έργα του. Προσωπικά πιστεύω ότι αυτό που πάνω από όλα προσπάθησε να αποτυπώσει, είναι ο πολύ σύντομος αλλά πρωταγωνιστικός ρόλος του απλού λαού στο ιστορικό γίγνεσθαι εκείνης της περιόδου. Είναι δυστυχώς αλήθεια ότι η Ιστορία της Κύπρου κατέληξε να «διαβάζεται» σαν μια αφήγηση αλλεπάλληλων κατακτήσεων και κατακτητών από Ανατολή και Δύση, που εξουσίαζαν βάναυσα ένα τόπο με μόνιμο πεπρωμένο του, τη δουλεία. Ωστόσο, η ιστορική διάσταση στην τέχνη του Ρήνου Στεφανή δεν σηματοδοτείται μόνο μέσα από την γραμμική αφήγηση πολέμων και βίαιων σφαγών όπως η προαναφερθείσα επαναστατική εξέγερση των Κύπριων αγροτών εναντίον της Δυναστείας των Φράγκων, την οποία μάλιστα αναφέρει στο χρονικό του και ο Λεόντιος Μαχαιράς. Ο Στεφανή, βλέπει το ιστορικό παρόν μέσα από τα γεγονότα του παρελθόντος και το παρελθόν, μέσα από τις οδυνηρές εμπειρίες του παρόντος. Δεν είναι παραδείγματος χάριν τυχαίο το ότι στο δίπτυχο έργο Re Alexis κυρίαρχη θέση στη σύνθεση κατέχει το διαγωνίως τοποθετημένο πριόνι ( βασικό σύμβολο των έργων της τελευταίας δεκαπενταετίας) ως αδιαμφισβήτητη αναφορά στον κίνδυνο αφανισμού και κυρίως στον κίνδυνο διχοτόμησης του νησιού. Όμως το μεγάλο ενδιαφέρον του έργου θα πρέπει να αναζητηθεί στην εφευρετική όσο και πνευματώδη υφολογία του. Μελετώντας τη σύνθεση, έχει κανείς την αίσθηση ότι μέσα της «συνωστίζονται»( ηχητικά όσο και παραστατικά), τα ξεσηκωμένα πλήθη, οι κομμένες κεφαλές των επαναστατημένων σκλάβων, οι οιμωγές των μαρτύρων, η στεφανωμένη κεφαλή του ήρωα Re Alexis, αλλά και μνήμες από την εισβολή του 1974. Μπορεί το σχήμα έκφρασης που θα χρησιμοποιήσω να φανεί κάπως αλλόκοτο ή οξύμωρο, αλλά η σύγχρονη, πολύ σύγχρονη γραφή του Ρήνου Στεφανή, εμπνέεται σε μεγάλο βαθμό από τη βυζαντινή καλλιτεχνική παράδοση και παιδεία. Σε αυτό το σημείο μάλιστα χρειάζεται να επαναλάβω τη θέση που έχω ήδη διατυπώσει πολλές φορές, ότι για να εκφραστεί κανείς σε μια διεθνώς κατανοητή γλώσσα, θα πρέπει πρώτα από όλα, να γνωρίζει καλά τη δική του. Η εμπνευσμένη αφομοίωση τύπων της Βυζαντινής και μετα-Βυζαντινής παράδοσης εντοπίζεται σε αρκετά έργα αυτής της περιόδου, αλλά για λόγους που θα εξηγήσω παρακάτω, διακρίνεται ιδιαίτερα σε μια πολιτικο- σατυρικού ύφους σύνθεση, που τιτλοφορείται The Faithful (Οι Πιστοί ) Στην αριστερή πλευρά του τολμηρά σχεδιασμένου αυτού διπτύχου, απεικονίζεται η μορφή ενός πολιτικού ( με κοστούμι από το οποίο λείπει το παντελόνι), και στην δεξιά, κυριαρχεί η μορφή ενός Δεσπότη τον οποίο προσκυνούν διάφοροι οσφυοκάμπτες με λυγισμένα τα γόνατα και βγαλμένες τις γλώσσες. Με τον ίδιο σχεδόν τρόπο και σε ακόμη πιο χυδαίες στάσεις «προσκυνούν» οι πιστοί οπαδοί τον «λαοφιλή» πολιτικό που του ….λείπει το παντελόνι. Είναι φανερό ότι οι απεχθείς μορφές των κολάκων που στηρίζουν τις δύο κυρίαρχες μορφές εξουσίας, δηλαδή την πολιτική και την εκκλησία, είναι εμπνευσμένες από τις εξαιρετικές τοιχογραφίες με παραστάσεις κολασμένων που κοσμούν πολλές εκκλησίες μοναστηριών της Κύπρου, της Ελλάδας και γενικότερα του ορθόδοξου κόσμου. Η αλήθεια είναι βέβαια, ότι ο χειρισμός τέτοιων θεμάτων είναι αρκετά δύσκολος διότι στις περιπτώσεις που ο καλλιτέχνης ασκεί επιθετική κριτική σε μορφές πολιτικής και θρησκευτικής εξουσίας, ελλοχεύει ο κίνδυνος του διδακτισμού ή της εύκολης προπαγάνδας η οποία συνήθως τείνει προς τη γελοιογραφία. Και ο κίνδυνος είναι ακόμη μεγαλύτερος όταν οι απεικονιζόμενες μορφές παραπέμπουν σε οικεία πρόσωπα της πολιτικής και πολιτισμικής ζωής του τόπου. Από ένστικτο ή συνειδητά, ο Στεφανή απέφυγε την παγίδα της γελοιογραφικής κριτικής. Το θέμα δεν είναι η ίδια η πρόκληση, αλλά η αποκάλυψη των αιτίων που προκάλεσαν ή προκαλούν την ανατρεπτική πρόκληση.
Σε αυτό το πλούσιο θεματικό ρεπερτόριο των τελευταίων δέκα χρόνων, ενσωματώνονται μοτίβα και σποραδικές εικόνες που παραπέμπουν σε μνήμες από την παιδική ηλικία του καλλιτέχνη. Τα μοτίβα αυτά όπως π.χ. οι βρύσες, οι ξερολιθιές, τα ζώα, τα κομμένα δέντρα, συναντώνται και σε παλαιότερα έργα του για τον απλό λόγο ότι αποτελούν τον βαθύτερο και αυθεντικότερο πυρήνα της προσωπικής του μυθοπλασίας. Στη σύνθεση Man carrying Stones ( Ο Άνθρωπος που κουβαλά Πέτρες) γίνεται φανερή η βαθιά και αυθεντική σχέση του Ρήνου Στεφανή με τη γη και τον τρόπο ζωής των παιδικών του χρόνων. Ο ίδιος εξομολογείται ότι στα 13 χρόνια του βοηθούσε τον πατέρα του στις αγροτικές εργασίες και ότι μετά το όργωμα των χωραφιών, ήταν εκείνος που θα έπρεπε να απελευθερώσει το χώρο από τις πέτρες. Στη συγκεκριμένη σύνθεση, το νεαρό αγόρι, σχεδιασμένο σαν σκιά, κουβαλά στην αγκαλιά
του πέτρες οι οποίες δίνουν την εντύπωση ότι αποτελούν ένα κομμάτι του ίδιου του σώματός του. Μνήμες από «χτισμένα» σώματα διακρίνουμε επίσης και στην ονομαζόμενη Golden Gate ( Χρυσή Πύλη), σύνθεση, επίσης εμπνευσμένη ,όπως τονίζει και ο ίδιος, από την πολύ ιδιαίτερη βυζαντινή ζωγραφική της Κύπρου. Παρά την κριτική του διάθεση απέναντι στην εκκλησιαστική ιεραρχία, ο Στεφανή, προκειμένου να αφηγηθεί σύγχρονες τραγωδίες από την ιστορία του νησιού, χρησιμοποιεί αναφορές σε πρωταρχικές αφηγήσεις της Παλαιάς Διαθήκης όπως στον Άβελ και τον Κάϊν, στη συνάντηση του Ιωακείμ και της Άννας ή ακόμα και στον βιβλικό μύθο των πρωτόπλαστων, ο οποίος λειτούργησε, εδώ και αιώνες, ως αρχέτυπο των « ένοχων» παρορμήσεων της χριστιανικής ανθρωπότητας. Εξάλλου, εύλογα και με αρκετά ευρηματικό τρόπο, ο Στεφανή εμπλέκει το βιβλικό δράμα όπως π.χ. η
ιστορία του Άβελ και του Κάϊν, με τις σύγχρονες τραγικές συνέπειες της εσωτερικής διχόνοιας αλλά και της άπληστης διεκδίκησης της γης του νησιού από τους ξένους Buffer Zone( Νεκρή Ζώνη). Θα ήθελα να τελειώσω την αφήγηση του μεγάλου οδοιπορικού – που σίγουρα, έχει ακόμα πολύ δρόμο μπροστά του- με την αναφορά σε ένα έργο του Στεφανή Crawling Man( Σερνόμενος Άνθρωπος). Η σύνθεση αυτή που είναι ζωγραφισμένη –όπως και οι υπόλοιπες που προανέφερα- με την λιτή χρωματική κλίμακα του λευκού του γκρι και του μαύρου, μοιάζει να συμπυκνώνει την ανθρώπινη περιπέτεια – την σημερινή δηλαδή κατάληξή της- με απλά μέσα, αλλά και με σαρκαστικούς υπαινιγμούς: χρειάστηκαν εκατομμύρια χρόνια σε κάποιο πιθηκοειδές για να αξιωθεί την (ορθή) στάση που θα του επιτρέψει να εξελιχθεί σε άνθρωπο, και σήμερα, ο άνθρωπος της τεχνολογικής εποχής, μοιάζει στην ουσία με φιμωμένο πιθηκοειδές. Γύρω του, σερνόμενα ζώα, γονατισμένα ανθρωποειδή, και κορμοί δέντρων γυμνοί, δοσμένοι σε σχήμα ικεσίας.
Τα σύγχρονα καλλιτεχνικά ρεύματα τα οποία συνυπάρχουν( και όχι τυχαία), με τον μετα- βιομηχανικό μοντερνισμό, δείχνουν ιδιαίτερη ευαισθησία απέναντι στα δεινά που υπέστη το φυσικό περιβάλλον από την «πρόοδο», αλματώδη πλέον, των νέων τεχνολογιών. Ωστόσο, παρά την συμπαθητική και συχνά ενδιαφέρουσα διαμαρτυρία των απανταχού εκπροσώπων της τέχνης, η κριτική της τυφλής και ασυνείδητης καταστροφής του πλανήτη, έμεινε σε σχεδόν επιφανειακό επίπεδο. Συχνά, η τέχνη ακολουθεί τους εντυπωσιακούς ελιγμούς της μόδας, αλλά στην συγκεκριμένη περίπτωση, θα έλεγα ότι δύσκολα μπορεί κανείς « να παίξει» ή να αυτοσχεδιάσει, με ένα θέμα που αφορά την αυτοκαταστροφή του. Εξάλλου, η πραγματική επαφή με τη Φύση, είναι εμπειρία των ολίγων. Ο πράσινος χορταριασμένος ανθρωπάκος, ο Homo Triticus, που δημιούργησε ο Στεφανή για την έκθεση Τραύμα και Θεραπεία, ήταν μια πειστική επικύρωση της ικανότητάς του να συνομιλεί με τα στοιχεία του φυσικού περιβάλλοντός μας. Και αυτό γιατί είναι ένας καλλιτέχνης που αντιλαμβάνεται όσο λίγοι, τις ευεργετικές ιδιότητες αλλά και τις απροσμέτρητα καταστροφικές δυνάμεις του κόσμου που μας περιβάλλει. Σε ένα video, τον είδα να σπέρνει, και είναι αλήθεια ότι οι κινήσεις του ήταν σαν να έκανε ζωγραφική.
ΝΙΚΗ ΛΟΪΖΙΔΗ
Ομότιμη Καθηγήτρια Ιστορίας της Τέχνης
Ανώτατη Σχολή Καλών Τεχνών Αθήνας
