Ο ΑΓΙΟΣ ΝΕΟΦΥΤΟΣ ΣΥΝΑΝΤΑ ΤΟΝ ΑΨΕΥΔΗ, 2006 – 2016

Ο ΡΗΝΟΣ ΣΤΕΦΑΝΗ ΣΥΝΑΝΤΑ ΤΟΝ ΑΓΙΟ ΝΕΟΦΥΤΟ ΚΑΙ ΤΟΝ ΑΨΕΥΔΗ

του Χαράλαμπου Μπακιρτζῆ

Οἱ θρησκευτικές ἀναφορές στό ἔργο τοῦ Ρήνου Στεφανῆ εἶναι πολλές καί διάσπαρτες. Σειρά θρησκευτικῶν ἔργων του παρουσίασε γιά πρώτη φορά στή Γκαλερί Τέχνης Chiaki Kamikawa στήν Πάφο τόν Μάιο 2018 μέ τίτλο « Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος συναντᾶ τὸν Ἀψευδή, 2006-2016». Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος (1134 – ὀλίγον μετὰ τὸ 1214, ἢ τὸ1219), τῶν Λευκάρων τὸ κλέος καὶ Κυ-πρίων τὸ καύχημα, εἶναι ὁ γνωστότερος τῶν ἁγίων τῆς Κύπρου λόγῳ τῶν πολλῶν πληροφο-ριῶν γιὰ τὸν βίο του, πού ὁ ἴδιος στὰ γραπτά του διέσωσε.1 Μαθαίνοντας ἑλληνικὰ γράμματα στὴ Μονὴ Ἁγίου Χρυσοστόμου στὸν Κουτσοβέντη κατέστη αὐτὸς ὁ πρώην ἀναλφάβητος ἕως τὰ 18 του χρόνια βοσκὸς ἀπὸ τὰ Λεύκαρα, κεφάλαιο τῆς βυζαντινῆς ἐκκλησιαστικῆς γραμμα-τείας. Λόγω τοῦ πληθωρικοῦ χαρακτήρα του καὶ τοῦ μπαλζακικοῦ ταλέντου στὸ γράφειν, τὸ συγγραφικό του ἔργο καλύπτει σήμερα πέντε τόμους Ἁπάντων.2 Μετὰ ἀπὸ περιπέτειες καὶ ἀναζητήσεις, ἀπεσύρθη 25ετὴς στὸ Μελισσόβουνο τῆς Πάφου, τὸν παρόντα κρημνὸν καὶ τὸ βραχύτατον σπήλαιον ἐδωρήσατό μοι ὁ Θεός· ὃ ἦν ἔρημον καὶ διαφόρων ὀρνίθων ἀνάπαυλα, ἐμοὶ δὲ κατεφάνη ἐράσμιον διὰ τοῦ τόπου τὸ ἥσυχον, καὶ ἐπ’ ἐλπίδι κατὰ μόνας ἐν τούτῳ συ-γκατῴκισμαι,3 καὶ ἀσκήτευσε ἐντὸς τῆς Ἐγκλείστρας, τὴν ὁποία ὁ ἴδιος ἐλάξευσε στὸν ἡμί-βραχο καὶ ὡς μονή, κατὰ τὰ πρότυπα τοῦ βυζαντινοῦ μοναχισμοῦ, ὁ ἴδιος διοίκησε, Τὸ 1183, πενηντάρης πλέον, ὁλοκλήρωσε τὴν τοιχογράφηση τῆς Ἐγκλείστρας διὰ χειρὸς τοῦ ἁγιογρά-φου Θεοδώρου Ἀψευδοῦς,4 τὸν ὁποῖον φαίνεται ὅτι ἔφερε ἀπὸ τὴν Κωνσταντινούπολη στὴν Πάφο ὁ λόγιος μητροπολίτης Βασίλειος Κίνναμος. Ἕνα χρόνο ἀργότερα, τὸ 1184, ξέσπασε ἡ ἀνταρσία τοῦ Ἰσαακίου Κομνηνοῦ κατὰ τοῦ Βυζαντίου, ἐκάκωσε δὲ οὐ τὴν χώραν ἁπλῶς…ὥστε πάντας ἐν ἀμηχανίᾳ διάγειν,5 μὲ συνέπεια γεγονότα ποὺ σημάδεψαν τὴν ἱστορία τῆς Κύπρου. Ἑπτὰ χρόνια ἀργότερα, τὸ 1191, ἡ βυζαντινὴ νῆσος κατελήφθη ἀπὸ τοὺς Σταυ-ροφόρους τοῦ Ριχάρδου Λεοντόκαρδου, Ἰγκλίτερ δέ, τῇ Κύπρῳ παραβαλών, εὗρεν αὐτὴν ὁ πα-νάθλιος ὡς τιθηνοῦσαν μητέρα, καὶ τὴν χώραν σκυλεύσας δεινῶς,6 τὴν πούλησε στοὺς Ναΐτες ἱππότες, διαπράσας τὴν χώραν Λατίνοις, χρυσίου χιλιάδων λιτρῶν διακοσίων,7 καὶ ἕνα χρόνο ἀργότερα, τὸ 1192, πέρασε στὰ χέρια τῶν Φράγκων Λουζινιάν. Ὅλα τὰ ἔζησε ὁ ἀπομονωμένος Ἔγκλειστος καὶ ἀναφέρεται σὲ αὐτὰ μὲ λόγια πικρά: Μάχαι λοιπὸν καὶ πόλεμοι, ταραχαὶ καὶ ἀκαταστασίαι, λαφυραγωγίαι καὶ δειναὶ συναντήσεις, τὴν γῆν (Κύπρον) κατεκάλυψαν νεφέλης καὶ ὁμίχλης πλέον.

Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ἀναφέρεται στὰ ἔργα του γιὰ τὸν Ἅγιο Νεόφυτο καὶ τὸν Ἀψευδή ὡς ἀκο-λούθως: Η Μονή του Αγίου Νεοφύτου απέχει δύο χιλιόμετρα από το χωριό μου την Τάλα και 20 λεπτά με τα πόδια, τώρα δύο λεπτά με το αυτοκίνητο. Η Τάλα είχε ιδιαίτερες σχέσεις με τη Μονή. Εργοδοτούσε μόνιμα Ταλιώτες και την εποχή των χαρουπιών όλη η Τάλα – άνδρες, γυ-ναίκες και παιδιά – δούλευε στο μάζεμα των χαρουπιών της Μονής. Το πανηγύρι του Αγίου Νεοφύτου (27 Σεπτεμβρίου) ήταν για μας σπουδαίο γεγονός.

Πήγαινα στη Μονή τακτικά. Έπαιρνα τον ποταμό για να μαζέψω μανιτάρια κι έβγαινα στην Ε-γκλείστρα με τις τοιχογραφίες. Ἡ σκηνή που μου έκανε ιδιαίτερη εντύπωση είναι οι Αρχάγγελοι Μιχαήλ και Γαβριήλ με αυστηρή όψη νὰ έχουν ανάμεσα τους τον Άγιο Νεόφυτο και τον κρα-τούν σφιχτά, ενώ αυτός με τα χέρια σταυρωμένα στο στήθος φαίνεται φοβισμένος και αβοήθη-τος. Φαντάστηκα ότι οι δύο Αρχάγγελοι συλλαμβάνουν τον Άγιο Νεόφυτο γιὰ κάποιο ἀπροσδιό-ριστο λόγο! Χρόνια αργότερα έμαθα ότι οι Αρχάγγελοι στη «πραγματικότητα» οδηγούν τον προ-σευχόμενο Άγιο Νεόφυτο στον Χριστό την Ημέρα της Κρίσης. Αυτή η «παρεξήγηση» στάθηκε η αφορμή για να αρχίσω αυτά τα έργα.

Οι πρώτες τοιχογραφίες στην Εγκλείστρα της Μονής έγιναν το 1183 από τον Θεόδωρο Αψευδή ενώ ζούσε ο Άγιος Νεόφυτος. Ἦσαν πιθανότατα συνομίληκοι. Στο διάστημα που ζωγράφιζε τη σπηλιά ο ζωγράφος έμενε με τον Άγιο. Υποθέτουμε ότι οι δύο άνδρες συνδέθηκαν, συζητούσαν για τον Θεό και την τέχνη, έτρωγαν κι έπιναν μαζί κι έκαναν τον περίπατο τους μέχρι την Τάλα. Σε μια επίσκεψη τους στην Τάλα, ο Άγιος με τον Αψευδή, γνώρισαν τον Στεφανή του 12ου αιώνα. Τον δέχτηκαν στη παρέα τους αφού ο Στεφανής εκτιμούσε την Τέχνη του Αψευδή, έλεγε την άποψη του για τον Θεό, την πολιτική και την Τέχνη.

Ήταν μια εποχή μεταβατική και δύσκολη, με ιστορικές αλλαγές για την Κύπρο. Ήταν το πέρα-σμα από τη Βυζαντινή εποχή στην εποχή της Φραγκοκρατίας. Κι όλα αυτά φυσικά τα πλήρωσε ο κόσμος της Κύπρου με σφαγές και αφάνταστες ταλαιπωρίες. Σε αυτό το σκηνικό, στὰ τέλη του 12ου αιώνα, κινούνται οι πρωταγωνιστές αυτής της δουλειάς μου, η οποία έχει αφετηρία θρη-σκευτικά θέματα και έμπνευση τη Βυζαντινή τέχνη. Αλλά μόνο ως αφετηρία. Από κει και πέρα τα πράγματα παίρνουν το δρόμο τους…

Τὸ 2006 ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ἀποφάσισε νὰ ζωγραφίσει τὸν Ἅγιο Νεόφυτο καὶ τὸν Ἀψευδή. Προέκυψαν δεκαοχτὼ ἀσπρόμαυρα ἔργα μὲ βιομηχανικὴ μπογιὰ σὲ ἰνοσανίδα διαστάσεων 60Χ45 ἑκ., ποὺ ἔγιναν στὸν Πύργο Τηλλυρίας, ὅπου ὁ Στεφανῆ δίδασκε Τέχνη στὸ Περιφε-ρειακὸ Γυμνάσιο.

Η σειρά με την οποία αρίθμησα τα έργα, λέγει ὁ Ρῆνος Στεφανῆ, έχει πολύ χαλαρή σχέση, χρονολογικά με τη ζωή του Αγίου, αφού στόχος μου δεν ήταν η περιγραφή γεγονότων από τη ζωή του. Επιδίωξη μου ήταν μάλλον η ανάγκη να εξερευνήσω τις σχέσεις του με τους ανθρώ-πους, ιδιαίτερα με τον Αψευδή. Εξετάζω όχι μόνο τη μεταφυσική του σχέση με το θείο αλλά κυ-ρίως τις καθημερινές του σχέσεις με τους απλούς ανθρώπους.

Τὸ εγχείρημα ήταν δύσκολο, συνεχίζει ὁ Ρῆνος Στεφανῆ, με αρκετές τεχνικές δυσκολίες: Προ-σπαθούσα να ζωγραφίσω αγίους και μου έβγαιναν διαβόλοι· μέ τήν ἔννοια πιστεύω ὅτι θέλο-ντας νά ζωγραφίσει τὴν ἁγιωσύνη τοῦ ἔβγαιναν πρόσωπα καὶ χαρακτῆρες, οἱ μεταξύ τους σχέσεις καὶ τὸ περιβάλλον τους μαρτυρώντας πόσο ἐξπρεσσιονιστικὰ παραστατικὴ καὶ ἀνα-πόσπαστη ἀπὸ δρώμενα εἶναι ἡ τέχνη τοῦ Ρήνου Στεφανῆ. Κι ὅλ’ αὐτά, ὅπως θὰ δοῦμε στὴ συνέχεια, μὲ τὴ σταθερὴ συνταγὴ τῶν συνεχῶν καὶ ἐπαναλαμβανομένων ἀντιθέσεων: ἀντιθέ-σεων στὴ χρήση ἀσπρόμαυρων χρωμάτων, ἀντιθέσεων στὴν εἰκονογραφία, ἀντιθέσεων στὴ σύνθεση.

Τὰ δεκαοκτὼ ἔργα τοῦ 2006 ταξινομῶ θεματικὰ ὡς ἀκολούθως:

Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ ἡ συγκρότηση τῆς μονῆς

1. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος παιδί (Saint Neophytos boy), 2006.

Τὸ παιδί ἔχω τὴ γνώμη ὅτι εἶναι ὁ Ρῆνος Στεφανῆ μὲ στολὴ Σταυροφόρου μπροστὰ στὴν ἀνοιχτὴ καὶ ὁλοφώτιστη εἴσοδο τῆς Ἐγκλείστρας. Στὸ δεξὶ κρατᾶ σπάγγο χαρτα-ετῶν, οἱ ὁποῖοι σὲ σχῆμα σταυροῦ αἰωροῦνται κάπως στὴν ποικιλία τοῦ μπλέ. Ὁ σταυρὸς τοῦ Ρήνου Στεφανῆ δὲν εἶναι ὁ τυπικὰ χριστιανικός· ὁμοιάζει περισσότερο μὲ τὸν ἰσοσκελὴ σταυρό τοῦ Ἐρυθροῦ Σταυροῦ, ὁ ὁποῖος σώζει μέν, ἀλλὰ μὲ ἄλλο τρόπο· εἶναι πάντως σταυρός. Ἐξάλλου στὸν Τίμιο Σταυρὸ ἀφιέρωσε ὁ Ἅγιος Νεόφυ-τος τὸν ναὸ τῆς Ἐγκλείστρας, ἐν δὲ τῷ εἰκοστῷ τετάρτῳ ἔτει τῆς καθείρξεώς μου ἱστο-ρήθη τελείως ἡ Ἐγκλείστρα, καὶ ὁ πλησίον αὐτῆς κρημνὸς λαξευθεὶς τοῦ πανσέπτου Σταυροῦ καθιερώθη ναός.9

2. Τὸ θαῦμα τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου (The miracle of St Neophytos), 2006.

Ἀπεικονίζεται ἡ ἐκ θείου θαύματος καὶ παρέμβασης φτερωτῶν ἀγγέλων διάσωση τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου ἀπὸ τὴν διαβολικὴ – διακρίνεται τὸ σκοτεινὸ μάτι μὲ τὸ φρύδι καὶ κάτω οἱ προσδραμόντες στὸν Νεόφυτο ἀδελφοί – πτώση βράχου, ποὺ συνέβη τὴν 24ην Ἰανουαρίου 1197, ἡμέρα Παρασκευή, καὶ μέχρι σήμερα ἑορτάζεται στὴ Μονὴ (Θεοσημεία), «ἡ δεξιὰ χείρ μου, τοῦ λίθου ὑποκάτωθεν πιεζομένη, ἀσινὴς διεσῴζετο, ἡ ἀριστερὰ δέ, ἔξωθεν οὖσα ἐλευθέρα».10

3. Τὸ ὅραμα τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου (St Neophytos’s dream), 2006.

Τρεῖς ὄψεις (ὁράματα) ἀναφέρονται στὴν Τυπικὴ Διαθήκη τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου·11 μὲ καμμία ὡστόσο δὲν βρίσκω νὰ σχετίζεται τὸ ἔργο τοῦ Ρήνου Στεφανῆ. Ἔχω τὴν ἐντύ-πωση ὅτι στὸ ἔργο ἀπεικονίζεται ἡ οἰκογένεια τοῦ καλλιτέχνη στὴν Τάλα σὲ περιβάλ-λον Ἁγίου Νεοφύτου.

4. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ οἱ μοναχοί του (St Neophytos and his monks), 2006.

Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος προβληματίζεται γιὰ τὴ συγκρότηση μονῆς στὸ ἄνυδρο Μελισσό-βουνο. Ἄγγελος φτερουγίζει στὸ παράθυρο τῶν σκέψεών του. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ἐπι-θυμοῦσε ἀρχικὰ περιορισμένο ἀριθμὸ μοναχῶν, «ἡ τῶν πολλῶν καὶ ἀπαιδεύτων καὶ μο-χθηρῶν καὶ ἀνυποτάκτων καὶ μεμψιμοίρων συναυλία πολλοὺς θορύβους τίκτει καὶ σκάν-δαλα».12 Πέντε μοναχοί προσέρχονται μέ σταυρωμένα χέρια.

Ἅγιος Νεόφυτος καὶ Θεόδωρος Ἀψευδής

5. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος συναντᾶ τὸν Ἀψευδή (St Neophytos meeting Apsevdis), 2006.

Ἐννοεῖται στὴν πρώτη τους συνάντηση τὸ 1182 ἢ 1183. Ὁ μὲν Ἅγιος Νεόφυτος ἐντὸς τῆς Ἐγκλείστρας, ὁ δὲ Ἀψευδὴς στὴν εἴσοδό της. Μονογράμματα ΝΕΟ(φυτος) καὶ ΑΨ(ευδής) κάνουν τὶς συστάσεις. Στὸ πενιχρὸν μιξολευκόμαυρον ἱμάτιον, μοναχοῖς πρέπον ἀληθινοῖς13 χάραγμα σταυρόσχημο, ἀπὸ αὐτὰ ποὺ χαράσσουν οἱ προσκυνητὲς στοὺς τοίχους τῶν ἐκκλησιῶν ὡς προσευχὴ καὶ ἐνθύμηση.

6. Ὁ Ἀψευδὴς προσφέρει ἕνα καρύδι στὸν Ἅγιο Νεόφυτο (Apsevdis offering a walnut to St Neophytos), 2006.

Ἡ περιοχὴ σήμερα ἔχει χαρουπιές (τερατσιές)· ὀλίγες καρυδιὲς ὑπάρχουν μέσα στὸν ποταμό. Αὐτὸ ποὺ κρατᾶ σφιχτὰ μὲ τὸ ἀριστερὸ χέρι ὁ Ἀψευδὴς μπαίνοντας στὴν Ἐγκλείστρα εἶναι καρύδι; Ὁ Ρῆνος μίλησε γιὰ ξεριζωμένη καρδιά (καρ-υ-διά), τὴν ὁποία ἐννοῶ ὡς ζωγραφικὴ τέχνη ποὺ ὁ Ἀψευδὴς προσφέρει στὸν Ἅγιο Νεόφυτο. Ἡ προσφορὰ πάντως κινητοποίησε συναισθήματα κοκκινίζοντας τὸν φωτοστέφανο τοῦ λευκοφορεμένου Ἔγκλειστου. Ὁ σταυρὸς μετακινήθηκε ἀπὸ τὸν Ἅγιο Νεόφυτο στὸν ἐμφανῶς ἀξύριστο Ἀψευδή.

7. Ἅγιος Νεόφυτος καὶ Ἀψευδὴς μελετοῦν (St Neophytos and Apsevdis studying), 2006.

Συνεργάζονται γιὰ τὴν εἰκονογράφηση τῆς Ἐγκλείστρας. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος κρατᾶ μὲ δύο ἀριστερὰ χέρια λεύκωμα ἀνθυβόλων, στὸ ἐξώφυλλο τοῦ ὁποίου διαβάζουμε VΙΛΙΟΙ ΘΧVΥ Λ(Vι καὶ ἄλλα ἀκαταλαβίστικα γιὰ ὅσους δὲν εἶναι ἐξοικειωμένοι μὲ τὴ βυζαντινὴ ζωγραφική. Ὁ Ἀψευδὴς ἁπλῶς ψηλαφεῖ μὲ τὸ δεξὶ χέρι τὸ λεύκωμα καὶ συλλογᾶται.

8. Ἅγιος Νεόφυτος καὶ Ἀψευδὴς συνομιλοῦν (St Neophytos and Apsevdis talking), 2006.

Ἀπὸ τὴ συνεργασία στὴ συνομιλία. Στὸν Ἅγιο Νεόφυτο φλογίζεται τὸ «φυσικὸ» πνεῦμα (ἦπαρ). Φαίνεται ὅτι ὁ Νεόφυτος ἐγνώριζε τὶς ἀπόψεις τοῦ Γαληνοῦ γιὰ τὰ κέντρα τῶν ψυχικῶν διαθέσεων (πνευμάτων) τοῦ ἀνθρώπου: τὸ λογικὸ στὸ μέτωπο, τὸ θυμοειδὲς στὴν καρδία καὶ τὸ φυσικὸ στὸ ἦπαρ. Παρὰ τὶς ἀντιθέσεις διαπιστώνο-νται συναισθηματικὲς ἀντιδράσεις στὸν συνήθως ἀνέκφραστο Ἅγιο Νεόφυτο, πρὸς τὸν ὁποῖο ὁ Ἀψευδὴς ἐξομολογεῖται μὲ δάκρυα ἢ ἰδρώτα σκληρῆς δουλειᾶς.

Τὸ ζεϊμπέκικο

Οἰκεῖος ὁ χορὸς τοῦ ζεϊμπέκικου στὰ ἔργα τοῦ Ρήνου Στεφανῆ. Ζεϊμπέκικο: «Ὁ ἀτο-μικῆς ἐκτέλεσης χορὸς τῆς ταβέρνας. Σ’ ὅλα τὰ καρναβάλια τῶν νησιῶν τοῦ Αἰγαίου ὑπῆρχε ἄλλοτε καὶ τὸ πρόσωπο τοῦ ζεϊμπέκη, ἀντιπρόσωπου πολεμικῆς βουνίσιας φυλῆς τῆς Μικρασίας. Ἀπὸ τὸ ὅτι αὐτὸ τὸ πρόσωπο ἐκτελοῦσε μόνο του τὸ χορό τῶν ζεϊμπέκηδων, πῆραν καὶ οἱ νταῆδες τῆς πόλης τὴ συνήθεια να χορεύουν μόνοι τους τὸ ζεϊμπέκικο χορό.»14 Ὡστόσο, κατ’ οὐδένα λόγο θὰ χαρακτήριζα τὶς φιγοῦρες τοῦ Στεφανῆ ζεϊμπέκηδες· ἁπλῶς χορεύουν ζεϊμπέκικο. «Ζωγραφίζω το θέμα του ζεϊμπέκι-κου, λέγει ὁ Ρῆνος Στεφανῆ, λόγω της σταυρόσχημης στάσης του χορευτή αλλά και της α-νάγκης να αποδώσω την ιερατικότητα και μεγαλοπρέπεια αυτού το μοναχικού χορού ως με-ταφορά του αγώνα του ανθρώπου να διατηρήσει την αξιοπρέπεια και συχνά τη φυσική του επιβίωση».

9. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος χορεύει (St Neophytos dancing), 2006.

Μετά τήν ἐξομολόγηση τοῦ Ἀψευδοῦς στὸ προηγούμενο ἔργο 8, εἶναι ὁ Ρῆνος Στε- φανῆ μὲ φωτοστέφανο ποὺ χορεύει χωρὶς ποδίνες ἀφήνοντας τὸν σταυρὸ τῆς ἁγιωσύ-νης παράμερα. Ἡ ἐπιγραφή στό ὕψος τῆς καρδιᾶς, εἶναι στὴν πραγματικότητα φωνή, τραγούδι.

10. Ὁ Ἀψευδὴς χορεύει (Apsevdis dancing), 2006.

Ἀκολουθεῖ ὁ Ἀψευδὴς γυμνόπους, χωρὶς ποδίνες μὲ τὸν σταλαγμὸ τοῦ συναισθήμα-τος· ἐξ οὗ καὶ τὰ χειροκροτήματα τῶν ἐντοπίων.

11. Τὸ ζεϊμπέκικο τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου (St Neophytos zeibekiko), 2006.

Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ἐπιμένει καὶ ἐπαναλαμβάνει τό λειτουργικὸ ζεϊμπέκικο δημοσίως, ὅπου ὁ σταυρὸς εἶναι καὶ Σταύρωση καὶ Ἀνάσταση, ὅπως τὸ προϊστορικὸ εἰδώλιο. Ἐξάλλου τὴ Σταύρωση καὶ τὴν Ἀνάσταση ζωγράφισε ὁ Ἀψευδὴς ἐντὸς τοῦ λαξευμέ-νου τάφου τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου στὴν Ἐγκλείστρα.15

15 Α. Παπαγεωργίου, Ἱερὰ Μονὴ Ἁγίου Νεοφύτου. Ἱστορία καὶ τέχνη. Σύντομος ὁδηγός, Ἱερὰ Βασιλικὴ καὶ Σταυ-ροπηγιακὴ Μονὴ Ἁγίου Νεοφύτου, Λευκωσία 1999, 30-31.

Ἅγιος Νεόφυτος, Ἀψευδὴς καὶ Ρῆνος Στεφανῆ

12. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος μὲ τὶς ποδίνες του (St Neophytos and his boots), 2006.

Ὄχι δύο ἀλλὰ τρεῖς οἱ ποδίνες τοῦ Κυπρίου ἀγρότη.

13. Ὁ Ἀψευδὴς στὴν Τάλα (Apsevdis in Tala), 2006.

Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ντυμένος Ἀψευδής ἐπισκέπτεται τὸ χωριό του Τάλα· τὸν ὑποδέχονται οἱ συγχωριανοί του.

14. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος συναντᾶ τὸν Στεφανῆ (St Neophytos meets Stefani), 2006.

Σὲ κάποια ἐπίσκεψη στὴν Τάλα, λέγει ὁ Ρῆνος, ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ ὁ Ἀψευδὴς γνώρισαν τὸν Στεφανῆ τοῦ 12ου αἰώνα.

15. Ἅγιος Νεόφυτος καὶ Στεφανῆ ὁ Νεώτερος (St Neophytos and Stefani Junior), 2006.

Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ σὲ παιδικὴ φωτογραφία ὡς Στεφανῆ Junior.

Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος στὴν Ἐγκλείστρα.

16. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος προσεύχεται (St Neophytos preaching), 2006.

Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ὡς Σταυροφόρος ὑπὲρ τοῦ κόσμου καί τοῦ σκοτεινοῦ ὑποσυνείδη-του ἀνάμεσα στὰ σκέλια, δέεται.

17. Κορίτσια περιπαίζουν τὸν Ἅγιο Νεόφυτο (Girls mocking St Neophytos), 2006.

Ἀλλιῶς ἀναμένει τὸν Χορευτή τὸ κορίτσι μὲ τὰ πείσμονα χείλη καὶ στήθη ποὺ δὲν τὰ γεύτηκε ἄντρας· ἀλλιῶς τὸν ἐκλαμβάνει ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ ἀλλιῶς ὁ ζωγράφος Ἀψευδὴς μὲ γκριμάτσα γέλιου (;).

18. Τὰ ἄμφια τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου (St Neophytos in his vestment), 2006.

Στολισμένα μὲ παραστάσεις ἐκ τῆς Δευτέρας Παρουσίας: Οἱ Δίκαιοι ἀριστερά, οἱ Ἁμαρτωλοὶ δεξιά. Τὸ κυπριακὸ προϊστορικὸ εἰδώλιο μὲ τὴ στάση τοῦ Χορευτῆ στολί-ζει τόν λαιμὸ τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου.

*

Δέκα χρόνια ἀργότερα, τὸ 2016, ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ἔκανε δεύτερο κύκλο ἔργων μὲ τὸ ἴδιο θέμα, ἀλλὰ σὲ διαφορετικὸ περιεχόμενο καὶ χρωματιστὸ ὕφος.

Ἂν στὰ προηγούμενα δεκαοκτὼ ἔργα τοῦ 2006 ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ἀναφέρεται στὴ σχέση του μέ τήν Ἐγκλείστρα καί στὴ σχέση τοῦ Ἔγκλειστου μὲ τὸν ζωγράφο Ἀψευδή, στά ὀκτὼ ἔργα τοῦ δευτέρου κύκλου συνεχίζει τὸν διάλογο καὶ σχολιάζει τὸ Περί τῶν κατά χώραν Κύπρον σκαιῶν κείμενο τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου, κάνοντας κριτικὲς ἀναγωγὲς στὴν κοινωνικὴ κατά-σταση τῆς σημερινῆς Κύπρου.

Τὰ ὀκτὼ ἔργα (19 – 26) εἶναι τοῦ 2016, λάδι σὲ καμβὰ διαστάσεων 70Χ100 ἑκ,. πλὴν τοῦ ἀρ. 25 ποὺ εἶναι τοῦ 2020, λάδι σὲ καμβὰ 100Χ70. Τὰ ἑπόμενα τρία ἔργα (27-29) ἔχουν θρη-σκευτικὸ θέμα, ἀλλὰ δὲν ἀνήκουν στὴ συγκεκριμένη σειρά. Τὸ ἔργο ἀρ. 30 εἶναι τοῦ 2016, καὶ κλείνει τὴ σειρὰ τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου.

19. Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος (St Neophytos the Recluse), 2016.

Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος γυμνός (;) καὶ πολιὸς στὴ «φυλακὴ» τῆς Ἐγκλείστρας. Ἀναμμένο τὸ καντήλι καὶ ὁ βωμὸς τῆς ἀπομόνωσης· δομημένος ἀπὸ καιρὸ ὁ σιωπηλὸς πετρό-κτιστος τοῖχος τῆς ἐμμονῆς.

20.Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ ὁ Ἀψευδὴς μεταφέρουν πέτρες (St Neophytos and Apsevdis car-rying stones), 2016.

Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ ὁ Ἀψευδής, φέροντας «περικεφαλαῖες» σιωπῆς, ἀπὸ κοινοῦ μεταφέρουν πέτρες (κυβόλιθους). Χτίζουν κάτι; Ἔκτισαν κάτι; Τὸν τοῖχο πίσω ἀπὸ τὸν Ἀψευδή; Τὸν κόσμο τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου; Κάτι ἄλλο; Τῆς Κύπρου; «Ἄνδρες νὰ μεταφέρουν πέτρες» ἀντλεῖ ὁ Στεφανῆ ἀπὸ παιδική, ὅπως μοῦ εἶπε, ἐμπειρία οἰκείων καὶ συγχωριανῶν του νὰ ξεπετρίζουν μὲ μόχθο τὰ χωράφια. Τὸ ἐρώτημα στὴν προκει-μένη περίπτωση εἶναι, οἱ δύο ἄνδρες φέρουν ἢ φεύγουν πέτρες;

21.Ὁ Ἀψευδὴς ζωγραφίζει τὸν Ἅγιο Νεόφυτο (Apsevdis painting St Neophytos), 2016.

Ἐπιτέλους, ὁ Ἀψευδής ζωγράφισε τὸν Νεόφυτο μὲ χρώματα παλέτας. Ἀνάμεσά τους, τὸ μνῆμα τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου στὴν Ἐγκλείστρα, ὅπου κατὰ παλαιὸ τοπικὸ ἔθιμο, τὰ παιδιὰ ξαπλώνουν ἐντὸς μὲ τὴν εὐλογία τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου.

22.Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ ὁ Ριχάρδος Λεοντόκαρδος (St Neophytos and Richard the Lion-heart), 2016.

Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος χαρακτήρισε τὸν Ριχάρδο Λεοντόκαρδο: πανάθλιο καὶ ἀλιτή-ριο…Διὸ καὶ πολὺς ὁ ὀλολυγμὸς καὶ ἀφόρητος ὁ καπνός, ὁ ἐλθὼν ἐκ βορρᾶ.16 Ὁ Ριχάρ-δος Λεοντόκαρδος μὲ περικεφαλαία δανεισμένη ἀπό τόν Ἰβάν τὸν Τρομερὸ τοῦ Ἀιζεν-στάιν (1944), πριονίζει βάναυσα στὴ μέση τὸν δόλιο καὶ στὴ σκιὰ εὑρισκόμενο Κύ-πριο, – σαφὴς ἡ ἀναφορὰ στὰ αἴτια τοῦ διαμελισμοῦ τῆς Κύπρου τό 1963-1964.

23.Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ ὁ Ἰσαάκιος Κομνηνός (St Neophytos and Isaac Komnenos), 2016.

Ὑποκριτικὴ ἡ κομψὴ βυζαντινὴ φιγούρα τοῦ Ἰσαακίου Κομνηνοῦ, γιὰ τὸν ὁποῖο ὁ Ἅγιος Νεόφυτος γράφει: ἐλθὼν ἐν τῇ Κύπρῳ, κρατεῖ αὐτὴν καὶ φημίζεται βασιλεύς, καὶ κρατεῖ αὐτὴν ἐπὶ χρόνους ζ΄· ἐκάκωσε δὲ οὐ τὴν χώραν ἁπλῶς.17 Καὶ αὐτὸς κατέκαυσε τὴν Κύπρο στὸ καμίνι τοῦ κέρδους καὶ πριόνισε ξανὰ τὸν μονόφθαλμο Κύπριο – σαφὴς ἡ ἀναφορὰ στὰ αἴτια εἰσβολῆς τῆς Τουρκίας τὸ1974 καὶ κατοχῆς τοῦ 1/3 τῆς Νήσου.

24.Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ τὰ θύματα τῶν Σταυροφόρων (St Neophytos and the victims of Crusaders), 2016.

Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος γράφει: Ἁλωθεῖσα ἡ χώρα ἡμῶν παρὰ τῶν Λατίνων καὶ στενωθέ-ντες πάντες ἄνθρωποι ἐκ παντὸς ἀναγκαίου18 ἢ Τίς ἱκανὸς ἐκτραγωδῆσαι τὰς θλίψεις  αὐτῶν, τοὺς ἐτασμούς, τοὺς δημοσίους φυλακισμούς, τὴν ὁλκὴν τῶν ἀπαιτουμένων χρημάτων, μέχρι χιλιάδων τόσων καὶ τόσων;19 Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ἄσπιλος, σιωπηλός συνεχίζει νὰ μεταφέρει κυβολίθους καὶ ἐκτὸς Ἐγκλείστρας· κάτω ἀπὸ τὸ τραπέζι τῆς ἀνοικοδόμησης, ἀηδιαστικὰ πιθηκοειδῆ οὐροῦν θρασύτατα στὸ γυμνὸ σῶμα τῆς χει-ροπόδαρα φιμωμένης καὶ ἀπρόσωπης Κύπρου.

25.Ὁ Στεφανῆ δίνει τροφὴ στὸν Ἅγιο Νεόφυτο (Stefani gives food to St Neophytos), 2020.

Στὸν καθρέφτη ποὺ σχηματίζουν δύο τοῖχοι σὲ γωνία ὁ Στεφανῆ δίνει τροφὴ στόν Ἅγιο Νεόφυτο καὶ ταυτοχρόνως ὁ Ἅγιος Νεόφυτος δίνει τροφὴ στὸν Στεφανῆ. Ποιὸν Στεφανῆ; Τὸν ζωγράφο ἢ αὐτὸν μὲ τὴν κυπριακὴ βράκα καὶ τὶς ποδίνες, ποὺ συνάντη-σαν ὁ Ἅγιος Νεόφυτος καὶ ὁ Ἀψευδὴς στὴν Τάλα στὸ ἔργο 14; Στὸ πάτωμα καὶ σὲ ράφι τῆς Ἐγκλείστρας τὰ βιβλία τοῦ Ἁγίου Νεοφύτου, οὐδεὶς ὀφείλει τι ἐξ αὐτῶν ἀφε-λέσθαι, οὔτε κατ’ ἐξουσίαν οὔτε κατὰ χάριν.20

26. Ἄγγελος μὲ πριόνια (Angel with saws), 2006.

Ἡ σειρὰ κλείνει μὲ τὴν Ἐλπίδα ὡς φτερωτό Ἄγγελο καὶ Καλό Πνεῦμα νά ὑπερίπταται τῆς κατακερματισμένης (πριονισμένης) γῆς τοῦ Ρήνου Στεφανῆ καὶ τῶν ξωμάχων της.

Στὴ σειρὰ τῶν θρησκευτικῶν ἔργων ποὺ πρότεινε ὁ Ρῆνος νὰ σχολιάσω ὑπάρχουν ἀκόμη τέσσερα ἔργα:

27. Ἀσπασμὸς No 8 (The visitation No 8), 2007.

Ἀναφορὰ στὴν παράσταση τοῦ Ἀσπασμοῦ (χαιρετισμὸς μὲ φίλημα) τοῦ 14ου αἰ. στὴν ἐκκλησία τοῦ Τιμίου Σταυροῦ στὸ Πελένδρι μὲ τὰ δύο ἔμβρυα, τοῦ Χριστοῦ καὶ τοῦ Ἰωάννη Προδρόμου νὰ σκιρτοῦν στὶς μῆτρες τῆς Παναγίας καὶ τῆς Ἐλισάβετ ποὺ ἐναγκαλίζονται· ὅπως καὶ στὴν εἰκόνα μὲ τὸν Εὐαγγελισμὸ τοῦ 12ου αἰ. στὸ Σινᾶ.21

28. Ἀσπασμὸς μὲ πριόνια (The visitation with saw), 2006.

«Πριόνια, σταυροί, φλόγες, σωροὶ ἀπὸ πέτρες καὶ κορμοὶ δέντρων, μάζες ἀπὸ κεφάλια ἀνθρώπων, εἶναι μοτίβα ποὺ ἐπαναλαμβάνονται στὴ ζωγραφικὴ τοῦ Ρήνου Στε-φανῆ. Εἶναι φανερὸ ὅτι πολλὰ ἀπὸ αὐτὰ τὰ μοτίβα ἐνσωματώθηκαν ὀργανικὰ στὴ ζω-γραφική του ὡς ἀποτέλεσμα τῆς βιωματικῆς του σχέσης μὲ τὴ γῆ, τὴ φύση καὶ τοὺς ἀνθρώπους» (Κάρολαϊν Φράνσες). Πλὴν τοῦ εἰκαστικοῦ αὐτοῦ σχολίου βλέπω στὰ δύο ἔργα 27 και 28 τὸν σκεπτικισμὸ τοῦ Ρήνου Στεφανῆ ἔναντι τοῦ Ἀσπασμοῦ ἀλλὰ καὶ τὴν ἐλπίδα του ἔναντι τοῦ Εὐαγγελισμοῦ τῆς Κύπρου.

29. Noli me tangere, 2006.

Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ προσθέτει ἕναν ἀκόμη τίτλο στὴ μακρά σειρά εἰκαστικῶν, λογοτε-χνικῶν, μουσικῶν καί θεατρικῶν ἔργων μὲ θέμα τό «Μή μοῦ ἅπτου – Noli me tangere». «Λέγει αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς·Μαρία, στραφεῖσα ἐκείνη λέγει αὐτῷ·ραββουνί, ὃ λέγεται, διδά-σκαλε. Λέγει αὐτῇ ὁ Ἰησοῦς·μή μοῦ ἅπτου (noli me tangere)» (Ἰω. κεφ. κ΄ 16-17).Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ἀνατρέπει τὴν εἰκονογραφία τοῦ Τιτσιάνο (1511-1515, National Gal-lery London): Εἰσάγει τὸν ἐρωτισμὸ καὶ στὴ θέση τοῦ Ἰησοῦ εἰκονίζει τὴν Μαρία Μα-γδαληνή, ὄρθια, γυμνή, ἡ ὁποία ἐκφωνεῖ στὰ λατινικὰ «Noli me tangere», τὸ «Μὴ μοῦ ἅπτου» τοῦ Ἰησοῦ. Κι ἐδῶ οἱ λέξεις εἶναι φωνή: τῆς γυναίκας ἢ τοῦ ζωγράφου. Τὸ πριόνι τοῦ ζωγράφο εἰσάγει στὴν εὐαγγελικὴ ρήση ἀπειλὴ βιαιόητας. Ὁ βίαιος πόθος φαντάζεται τὴ γυμνή γυναίκα μὲ τρία στήθη. Ἡ φωτιὰ στὴ φύση της ἔχει τὸ σχῆμα φυτῶν ἀπὸ τὴν τοιχογραφία Noli me tangere τοῦ Fra Angelico (1440-1442).22 Ἡ σκιά τῆς γυναίκας σὰν λάδια μηχανῆς ποὺ χάνει. Κάτω δεξιὰ ἡ μάσκα (τῆς ζωῆς) καὶ ὁ τρυ-ποκάρυδος μᾶς κλείνει τὸ μάτι.

22 Τὸ ἴδιο σχῆμα ἔχει ἡ φωτιὰ ποὺ καίει στὰ ἔργα ἀριθ. 19, 22, 23 καὶ 24.

30. Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος προσευχόμενος (St. Neophytos praying), 2016.

Ἡ σειρὰ τῶν ἔργων κλείνει μὲ τὴν προσευχή-κραυγὴ τοῦ καλλιτέχνη.

Τὰ ἔργα τοῦ Ρήνου Στεφανῆ γιὰ τὸν Ἅγιο Νεόφυτο καὶ τὸν Ἀψευδὴ ἔχουν τὴν ἀφήγηση ἀνορθοδόξου ἀναγνώσεως κειμένων τοῦ Ἐγκλείστου, μὲ τὴν ὁποία ὁ ζωγράφος μπορεῖ, ἀντλεῖ καὶ δημιουργεῖ σύγχρονά του θέματα χωρὶς νὰ μιμεῖται ἢ νὰ ἀντιγράφει. Μετατρέπει σὲ εἰκαστικὸ θέμα τὴ βιαιότητα καὶ τὴν ἐξισορροπεῖ μὲ τὶς ἐπαναλαμβανόμενες ἀντιθέσεις· δουλεύει μὲ τὶς ἀντιθέσεις, ἰσορροπεῖ μὲ τὶς ἀντιθέσεις, χρησιμοποιεῖ τὸ μαῦρο ὡς παράγωγο τοῦ ἄσπρου καὶ τανάπαλιν καὶ ἐπανέρχεται σταδιακὰ στὰ χρώματα. Ἐπαναλαμβάνει θέματα καὶ τὰ ἐπεξεργάζεται γιὰ νὰ μὴν γίνουν βωβὰ σύμβολα.

Ἡ σειρὰ ἔργων τοῦ Ρήνου Στεφανῆ γιὰ τὸν Ἅγιο Νεόφυτο καὶ γιὰ τὸν Ἀψευδὴ εἶναι στὸ βά-θος νοσταλγικὴ ἐπιστροφὴ μετὰ ἀπὸ ταξίδι. Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ εἶναι δεμένος ἀπὸ τὰ παιδικὰ χρόνια μὲ τὴ γῆ καὶ τὴν Κυπριακὴ ἀγροτικὴ κοινωνία. Ὁ Ρῆνος Στεφανῆ ταυτίζεται πότε μὲ τὸν Νεόφυτο λόγω Τάλας, πότε μὲ τὸν Ἀψευδὴ λόγω τέχνης.

1 Cyril Mango and Ernest J. W. Hawkins, “The Hermitage of St. Neophytos and its Wall Paintings”, Dumbarton Oaks Papers 20 (1966), 119-206. Catia Galatariotou, Neophytos the Recluse, Cambridge University Press 1991 (β΄ ἔκδοση 2004). Ἀνθούλ-λης Δημοσθένους, Ὁ Ἔγκλειστος Ἅγιος Νεόφυτος (1134-1214 περ.) καὶ ὁ κόσμος του, Λευκωσία: Ἐκδόσεις Ἐν Τύποις, 2007, ὅπου καὶ ἡ σχετικὴ βιβλιογραφία. Βλ. ἐπίσης Πρακτικὰ Α΄Διεθνοῦς Συνεδρίου ‘Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος’. Ἱστορία-Θεο-λογία-Πολιτισμός, 22-26 Ἀπριλίου 2009, Ἱερὰ Βασιλικὴ καὶ Σταυροπηγιακὴ Μονὴ Ἁγίου Νεοφύτου, Ἐγκλειστριώτικα Ἀνά-λεκτα 1, Πάφος 2010. Τὸν Ἅγιο Νεόφυτο καὶ σκηνὲς τοῦ βίου του ζωγράφισε ὁ Λευτέρης Ὀλύμπιος, Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου ἱστόρημα – Lefteris Olympios, The Story of Neophytos the Recluse, Λευκωσία: Τμήμα Αρχαιοτήτων, 2018. Βλ. Χ. Μπακιρτζῆς, «Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου ἱστόρημα», στὸ Α. Τούρτα -Τζ. Ἀλμπάνη (ἐπιμ.), Ἐγκαρδίως. Ἀφιέρωμα στὸν Νίκο Ζία, Εὐρω-παϊκὸ Κέντρο Βυζαντινῶν καὶ Μεταβυζαντινῶν Σπουδῶν, Θεσσαλονίκη 2020, 275-282.

2 Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου Συγγράμματα, τόμοι 1 – 5 καὶ 6 Εὑρετήρια, Ἱερὰ Βασιλικὴ καὶ Σταυροπηγιακὴ Μονὴ Ἁγίου Νεοφύτου, Πάφος 1996-2008. Ἠλεκτρονικὴ ἐπανέκδοση, Θεσσαλονίκη 2012.

3 Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου Συγγράμματα, τόμος Β΄, Τυπικὴ Διαθήκη, ἐκδ. Ι. Ε. Στεφανῆς, Πάφος 1998, 32.21-25.

4 Καλλιτεχνικὸ ψευδώνυμο ζωγράφου, ὁ ὁποῖος λέγοντας ψέματα στὴ ζωγραφικὴ λέγει τὴν ἀλήθεια (Ἀψευδής) ὡς θεϊκὸ δῶρο (Θεόδωρος). Ἀνάλογη σημασία ἔχουν ὀνόματα καὶ ἄλλων ζωγράφων τῆς ἐποχῆς, ὅπως Πανσέληνος (δίκην σελήνης λάμψαντα κῦρ Μανουὴλ τὸν Πανσέληνον, Διονύσιος ἐκ Φουρνᾶ), Ἀστραπᾶς (τὸν τῆς ἀστραπῆς ἐπώνυμον φημὶ χαριτώνυμον, Δημήτριος Τρικλίνιος γιὰ τὸν γραφέα Ἰωάννη Ἀστραπᾶ).

5 Νεοφύτου πρεσβυτέρου μοναχοῦ καὶ ἐγκλείστου περὶ τῶν κατὰ χώραν Κύπρον σκαιῶν, στὸ Β. Νεράντζη-Βαρμάζη, Σύνταγμα βυζαντινῶν πηγῶν Κυπριακῆς ἱστορίας, 4ος-15ος αἰώνας, Κέντρο Ἐπιστημονικῶν Ἐρευνῶν, Πηγὲς καὶ μελέτες τῆς ἱστορίας τῆς Κύπρου XXIII, Λευκωσία 1996, 108. Στὴν ἐπιστολὴ αὐτὴ (1196) ὁ Ἅγιος Νεόφυτος διεκτραγωδεῖ τὰ δεινὰ τῶν Κυ-πρίων τὴν ἐποχὴ ποὺ δυναστεύει ἐκεῖ ὁ Ἰσαάκιος Κομνηνὸς καὶ ὁ Ριχάρδος Λεοντόκαρδος κυριεύει τὸ νησί.

6 Ὅ.π., 107 καὶ 108.

7 Ὅ.π., 108.

8 Ὅ.π., 106. Βλ. Βενέδικτος Ἐγγλεζάκης (Άρχιμανδρίτης Παῦλος), «Ὁ Ὅσιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος καὶ αἱ ἀρχαὶ τῆς ἐν Κύπρῳ Φραγκοκρατίας», Εἴκοσι μελέται διὰ τὴν Ἐκκλησίαν τῆς Κύπρου (4ος ἕως 20ὸς αἰών), Ἀθῆναι: Ἵδρυμα Α. Γ. Λεβέντη καὶ Μορφωτικὸν Ἵδρυμα Ἐθνικῆς Τραπέζης, 1996, 229-296.

9 Τυπικὴ Διαθήκη (ὅπως πιὸ πάνω σημ. 3), 64. 15-18.

10 Ἁγίου Νεοφύτου τοῦ Ἐγκλείστου Συγγράμματα, τόμος 5, Τὸ βιβλίον τῆς Θεοσημείας, ἐκδ. Δημ. Ζ. Σοφιανός, Πάφος 2005, 365. 267.

11 Ἀθ. Γλάρος, Ὁ Ἅγιος Νεόφυτος ὁ Ἔγκλειστος καὶ ἡ Τυπικὴ Διαθήκη του, Ἀθήνα 2013, 99.

12 Τυπικὴ Διαθήκη (ὅπως πιὸ πάνω σημ. 3), 36.12-15.

13 Τυπικὴ Διαθήκη (ὅπως πιὸ πάνω σημ. 3), 61.1.

14 Ε. Παπαζαχαρίου (Ζάχος), Λεξικό τῆς ¨Ελληνικῆς ἀργκό, β΄ ἔκδοση, Κάκτος, Ἀθήνα 1999, σελ.153.

16 Περὶ τῶν κατὰ τὴν χώραν Κύπρον σκαιῶν (βλ. σημ. 4), σ. 108.

17 Ὅ.π., 108.

18 Τυπικὴ Διαθήκη (ὅπως πιὸ πάνω σημ. 3), 37.15-17.

19 Ὅ.π., 107.

20 Τυπικὴ Διαθήκη (ὅπως πιὸ πάνω σημ. 3), 41. 6-7.

21 A. and J. Stylianou, The painted churches of Cyprus, 2η ἔκδοση,Ἵδρυμα Α. Γ. Λεβέντη, Nicosia 1997, σ. 230, είκ. 132. Χ. Μπακιρτζῆς καὶ Γ. Φιλοθέου, Ἐκκλησιαστικὰ μνημεῖα τῆς Κύπρου, Ἵδρυμα Ἀναστάσιος Γ. Λεβέ-ντης, τόμος Α, Λευκωσία 2022, εἰκ. 19, σ. 633. Εὐτυχία Κουρκουτίδου-Νικολαΐδου, «Εἰκονογραφικὲς παρατη-ρήσεις σὲ μίαν εἰκόνα τοῦ Εὐαγγελισμοῦ στὸ Σινᾶ», Κέρνος. Τιμητικὴ προσφορὰ στὸν καθηγητὴ Γεώργιο Μπα-καλάκη, Θεσσαλονίκη 1972, σ. 80- 83.

Οι θρησκευτικές αναφορές στη ζωγραφική του Ρήνου Στεφανή είναι πολλές. Μια τέτοια σειρά, παρουσίασε για πρώτη φορά στη Γκαλερί Τέχνης Chiaki Kamikawa στην Πάφο τον Μάιο του 2018 με τίτλο « Ο Άγιος Νεόφυτος συναντά τον Αψευδή».

Οι Αρχάγγελοι συλλαμβάνουν τον Άγιο Νεόφυτο

Αυτή η θεματική ενότητα προέκυψε μέσα από ένα περίεργο περιστατικό. Ο Ρήνος Στεφανή, όταν ήταν μικρό παιδί, πήγαινε συχνά στη Μονή Αγίου Νεοφύτου – καθότι ήταν πολύ κοντά στο χωριό του – και του άρεσε να χαζεύει τις τοιχογραφίες. Οι περίφημες τοιχογραφίες στην Εγκλείστρα του Αγίου Νεοφύτου έγιναν από τον ζωγράφο του 12ου αιώνα Θεόδωρο Αψευδή και επαναζωγραφίστηκαν από αλλους ζωγράφους. Αυτό που κυρίως γοήτευσε τον Ρήνο ήταν μια παράσταση που απεικονίζει τους Αρχάγγελους

Μιχαήλ και Γαβριήλ να οδηγούν τον Άγιο Νεόφυτο στον Χριστό, την Ημέρα της Κρίσης. Ο μεσαιωνικός ζωγράφος παρουσιάζει τους  Αρχάγγελους με αυστηρή έκφραση να κρατούν στιβαρά από τους ώμους τον Άγιο Νεόφυτο που φαίνεται συνεσταλμένος, σχεδόν φοβισμένος. Φαντάστηκε τότε ο Στεφανή ότι οι δύο Αρχάγγελοι συλλαμβάνουν τον Άγιο Νεόφυτο. Να σημειώσουμε ότι ο ζωγράφος Αψευδής έζησε την ίδια εποχή με τον Άγιο Νεόφυτο, ο οποίος παρήγγειλε τις τοιχογραφίες κι επιτηρούσε την αγιογράφηση. Ήταν στα τέλη του 12^ου αιώνα, την εποχή της Γ’ Σταυροφορίας με τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο.

Η απόφαση του Στεφανή να ζωγραφίσει τον Άγιο Νεόφυτο και τον Αψευδή

 Όπως μου εκμυστηρεύτηκε ο ίδιος ο καλλιτέχνης, στριφογύριζε συχνά στο μυαλό του αυτή η παρανόηση για

τον «συλληφθέντα» από τους Αρχαγγέλους Άγιο.  Από τη μια εύρισκε κωμική αυτή την ιστορία, από την άλλη ένοιωθε ότι υπήρχε κάτι ανεξήγητο που του κέντριζε την περιέργεια. Ίσως η παρεξήγηση έγινε για κάποιο σκοπό, έκρυβε κάποιο μεταφυσικό νόημα; Έβλεπε νοερά τις φιλοσοφικές συζητήσεις ανάμεσα στο ζωγράφο Αψευδή και τον Άγιο Νεόφυτο. Μιλούσαν για τη ζωή και τον θάνατο, τον παράδεισο και την κόλαση και για τον Θεό. Συζητούσαν και για την πολιτική κατάσταση. Για τον Ισαάκιο Κομνηνό, τους Βυζαντινούς και τους Φράγκους, τον Ριχάρδο τον Λεοντόκαρδο και τους Σταυροφόρους. Και μάλλον θα διαφωνούσαν σε αρκετά θέματα.

Το 2006 ο Ρήνος Στεφανή αποφάσισε να ζωγραφίσει τον Άγιο Νεόφυτο με τον Αψευδή και δημιούργησε μια θεματική ενότητα με αυτό το θέμα. Έτσι προέκυψαν οι 18 ασπρόμαυροι πίνακες, που έγιναν στον Πύργο Τηλλυρίας, όπου ο Στεφανή δίδασκε στο περιφερειακό Γυμνάσιο. Αυτά τα έργα έγιναν με βιομηχανική μπογιά πάνω σε ινοσανίδες 60Χ45 εκ. κάτι που ο Στεφανή δοκίμασε για πρώτη φορά. Οι συνθέσεις έγιναν με λιτές και πλακάτες επιφάνειες. Οι φιγούρες του Αγίου Νεοφύτου και του Αψευδή είναι αρκετά απλοποιημένες με αδρές πινελιές και γρατσουνιές στην επιφάνεια. Ο ίδιος ο καλλιτέχνης αναφέρει ότι ήταν ένα δύσκολο  εγχείρημα με αρκετές τεχνικές δυσκολίες: «Προσπαθούσα να ζωγραφίσω αγίους και μου έβγαιναν διαβόλοι, αυτό για μένα ήταν μια ενδιαφέρουσα πρόκληση» αναφέρει ο καλλιτέχνης.

Δέκα χρόνια μετά, το 2016 ο Στεφανή κάνει ένα δεύτερο κύκλο ζωγραφικής με τον οποίο επανεξετάζει το ίδιο θέμα με διαφορετικό ύφος. Αποτελείται από μια δεκαριά πίνακες, λάδια σε καμβά 70Χ100 εκ.

Πριόνια, φλόγες και σωροί από πέτρες

Τα θέμα για τον Στεφανή αποτελεί πρόσχημα για εξερεύνηση. Και η πορεία του στη τέχνη δείχνει ότι είναι τολμηρός και ριψοκίνδυνος εξερευνητής. Τα παιδικά του βιώματα  – όπως σε όλους τους δημιουργούς  – παίζουν καταλυτικό ρόλο στο έργο του. Φαίνεται ότι η επιθυμία του να ασχοληθεί με το θέμα του Αγίου Νεοφύτου και του Αψευδή προέρχεται από μια έντονη εσωτερική ανάγκη. Την ανάγκη να ανακαλύψει την ιστορική ουσία της ύπαρξης του στον χωροχρόνο, να ψηλαφίσει τις ρίζες και τον πολιτισμό του. Πριόνια, σταυροί, φλόγες, σωροί από πέτρες και κορμοί δέντρων, μάζες από κεφάλια ανθρώπων, είναι μοτίβα που επαναλαμβάνονται στη δουλειά του.  Είναι φανερό ότι πολλά από αυτά τα μοτίβα ενσωματώθηκαν οργανικά στη ζωγραφική του ως αποτέλεσμα της βιωματικής του σχέσης με τη γη, τη φύση και τους ανθρώπους. Εξίσου σημαντική πηγή, ωστόσο, είναι η στενή επαφή του και η προσεκτική παρατήρηση της Βυζαντινής Τέχνης της Κύπρου. Ο Στεφανή εμπλουτίζει την εικαστική του γλώσσα αξιοποιώντας και μετασχηματίζοντας καλλιτεχνικούς κώδικες της Βυζαντινής ζωγραφικής.

Η επίδραση της Βυζαντινής τέχνης στο έργο του δεν είναι πάντα εμφανής – καλύπτεται συχνά κάτω από τη σκόπιμη ωμότητα στο χειρισμό του υλικού του. Κρύβεται πίσω από τη δυναμική χειρονομία της πινελιάς και το ιδιόμορφο εξπρεσιονιστικό του ύφος. Ο Ρήνος Στεφανής προσεγγίσει το θέμα με κριτική διάθεση, ενίοτε με χιούμορ και ταυτόχρονα με σεβασμό στην παράδοση. Το θρησκευτικό θέμα γίνεται πρόκληση και πηγή νέων αφηγήσεων που του δίνει την ευκαιρία να απελευθερώσει τη φαντασία του. Γι αυτό και η ζωγραφική του γλώσσα έχει μια αίσθηση φρεσκάδας και πρωτόγονης ζωτικότητας.

Ο Άγιος χορεύει ζεϊμπέκικο

Στα έργα αυτά ο Στεφανή αξιοποιεί ξανά την μεταφορική φιγούρα του Χορευτή. Βάζει τον ζωγράφο Αψευδή αλλά και τον Άγιο να χορέψει ζεϊμπέκικο.

Αυτά τα έργα έχουν κάτι κοινό με δύο άλλες θεματικές ενότητες της δουλειάς του, τις «Εξωγραφίες» και τα «Χίλια Σχέδια της Κόλασης» συνθέσεις που αντικατοπτρίζουν τις ανησυχίες μας απέναντι στα σύγχρονα ζητήματα των συγκρούσεων και του πολέμου, της τρομοκρατίας και των τεράστιων κυμάτων μετακίνησης ανθρώπων και βίαιων ξεριζωμών. Αλλά και την οικολογική καταστροφή που προκαλεί ο άνθρωπος στο περιβάλλον του.

Κάτω από την επιφάνεια του έργου του υπάρχουν άλλα στρώματα που πρέπει να ανακαλύψει κάποιος.

Χαρακτηριστικά του έργου του Ρήνου Στεφανή

Στα θέματα με θρησκευτικές αναφορές του Ρήνου Στεφανή, εντοπίζει κανείς κάποια χαρακτηριστικά:

Επιλέγει συχνά το θέμα του σε διάλογο με μια βιβλική σκηνή. Εξετάζει διεξοδικά το θέμα – εικόνα (περιεχόμενο και μορφή καθώς και ιστορικό πλαίσιο). Διαλέγεται με τη βυζαντινή τέχνη και αξιοποιεί τις μεταφορές της.

Συσχετίζει μια συγκεκριμένη βιβλική ιστορία με τη δική του εμπειρία και τέχνη. Εισάγει εικόνες και σύμβολα από το προηγούμενο έργο του στη σύνθεσή και ενσωματώνει προσωπικές ιστορίες που ταιριάζουν στην ιδιοσυγκρασία και αισθητική του φιλοσοφία.

Αγωνίζεται να δώσει οπτική έκφραση στις ιδέες του, ιδέες που συχνά συγκρούονται με καθιερωμένες κοινωνικές πεποιθήσεις και ιδεολογίες. Έχει επίγνωση του κινδύνου, αλλά θεωρεί το ρίσκο αναπόσπαστο στοιχείο της τέχνης του. Εφευρίσκει εικόνες που έχουν σαρκασμό και χιούμορ.

Αμφισβητεί και ταυτόχρονα σέβεται την παράδοση αξιοποιώντας την «ενότητα και σύγκρουση των αντιθέτων». Το πιο χαρακτηριστικό, ίσως, παράδειγμα είναι τα έργα του με τη φιγούρα του «Χορευτή». Ο Χορευτής – συνήθως σε ασπρόμαυρη εκδοχή – είναι μια ισχυρή μεταφορά που ο Στεφανή χρησιμοποιεί εδώ και χρόνια. Είναι μια εικόνα αμφίσημη και με διπλή έννοια. Ο καλλιτέχνης διερευνά τις δύο έννοιες, εξετάζει τη διαλεκτική τους σχέση (φως – σκότος) ως δύο αδιαχώριστα μέρη της ίδιας οντότητας ή φαινομένου. Μέσα από αυτή την αντιφατική κι αλληλοσυμπληρούμενη σχέση εξετάζει τo υπαρξιακό

ζήτημα, αγγίζει το δίπολο της ζωής και του θανάτου.

Στις συνθέσεις του παρουσιάζοντας απλές, καθημερινές σκηνές, ταυτόχρονα εξερευνά μεταφυσικά ερωτήματα του ανθρώπου. Μέσα από το ειδικό αναδυκνέει το οικουμενικό και διαχρονικό. Ως ευαίσθητος δέκτης, αλλά και πομπός, αγωνίζεται να κατανοήσει την πορεία της ανθρωπότητας. Ταυτόχρονα αφήνει έναν υπαινιγμό μιας αισιόδοξης προοπτικής. Ο Χορευτής του Στεφανή είναι μια εικόνα της Σταύρωσης και της Ανάστασης. 

Κάρολαϊν Φράνσες, ποιήτρια, Οχάιο 2017